Λάνσελοτ Λόου Γουάιτ
μετάφραση: Γιώργος Μερτίκας
Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2010
278 σελ.
ISBN 978-960-427-118-4
Οι απαρχές της παρούσης εργασίας ανάγονται στα χρόνια πού ακολούθησαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τότε πού ή ψυχανάλυση ήταν μια καινοτομία κι εγώ, αφελώς, φανταζόμουν πώς ο Freud μόλις είχε ανακαλύψει την ασυνείδητη νοητική λειτουργία. Κανείς από τους δασκάλους μου δεν μου είχε εξηγήσει, ότι τα σημαντικώτερα επιτεύγματα αποτελούν, συνήθως, την κορύφωση μίας πνευματικής πορείας πού διαρκεί αιώνες.
Έτσι, όταν ανεκάλυψα ότι ο Nietzsche είχε διατυπώσει αρκετές από τις εναισθησίες του φροϋδικού δόγματος, είκοσι ή και περισσότερα χρόνια πριν από τον Freud, αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον μου, ενώ στάθηκε αδύνατον να κατανοήσω, γιατί ούτε ο Freud ούτε οι ερμηνευτές του είχαν αναφερθεί σ’ αυτό το σημαντικό γεγονός. Διότι τέτοιου είδους προηγούμενα απεδείκνυαν, ότι η ασυνείδητη νοητική λειτουργία δεν ήταν απλώς μια επινόηση του Freud, αλλά ένα βήμα προς την ανακάλυψη της αντικειμενικής αλήθειας· ένας αναγκαίος τρόπος ερμηνείας των γεγονότων, ο όποιος ανεκαλύφθη, ανεξαρτήτως, από πολύ διαφορετικά πνεύματα: έναν διαισθητικό φιλόσοφο κι έναν κλινικό επιστήμονα.
Ή έξαρση του ενδιαφέροντος επέζησε για περισσότερο από τριάντα χρόνια και ενός ακόμη Παγκοσμίου Πολέμου, παρ’ ότι οι σημειώσεις μου, για όσους τότε θεωρούσα προδρόμους του Freud, συχνά χάνονταν. Όμως, η άποψη μου έχει αλλάξει. Τώρα, με ενδιαφέρει η ευρωπαϊκή σκέψη, κατά τη διάρκεια των διακοσίων ετών πριν από τον Freud. Επί πλέον, οι προγενέστροι στοχαστές δεν είναι “πρόδρομοι” οι όποιοι “προέβλεψαν” τον Freud. Συμμετέχουν, όπως ο Freud και αμέτρητοι άλλοι σε μία παράδοση, η οποία εμπλουτίζεται με αργό ρυθμό. Δεν «ωδήγησαν εκείνοι στον Freud», μιας και αρκετοί απ’ αυτούς γνώριζαν πολλά, στα όποια ο Freud, δικαίως για τους δικούς του σκοπούς, προτιμούσε να μην δίνει έμφαση. Κατά συνέπειαν, ένας τρόπος για να βελτιωθούν οι σύγχρονες ιδέες είναι να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας τις αντιλήψεις παλαιοτέρων εποχών. Ο στόχος δεν είναι να προβάλουμε τις ιδέες μας στο παρελθόν, ή να εκστασιασθούμε με τις γνώσεις των πρώιμων στοχαστών, τόσο σοφών όσο κι εμείς, αλλά να εκτιμήσουμε αν γνώριζαν περισσότερα.
Έτσι, ό,τι άρχισε ως ενδιαφέρον, για την “ιστορία της εννοίας του ασυνειδήτου πριν από τον Freud”, κατέληξε σε μία μελέτη για την εξέλιξη της ανθρώπινης επίγνωσης και των ιδεών: πώς ο Ευρωπαίος, αρχικά, απέκτησε έντονη επίγνωση της συνειδησιακής του ικανότητας, και εν συνεχεία την εξισορρόπησε, αποκτώντας επίγνωση, κατά συμπερασμόν, και ενός μεγάλου μέρους των πνευματικών του λειτουργιών, οι όποιες δεν ήταν άμεσα συνειδητές. Ο φροϋδισμός δεν είναι τελεσίδικος· ο Freud είναι εκείνος πού άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή, από μία σειρά στοχαστών οι όποιοι, όλοι, ανέδειξαν ωρισμένες πλευρές της αλήθειας. Επί πλέον, και ο ίδιος ο Freud ενδέχεται να είχε κατά νουν ένα πιο ισορροπημένο δόγμα, το όποιο ακόμη μας διαφεύγει.
Η συνέχεια στην παράδοση της ανθρώπινης σκέψης και ή δημιουργική φαντασία των ατόμων είναι αναπόσπαστα γνωρίσματα μίας ενιαίας ιστορίας. Τα άτομα και ή παράδοση επηρεάζονται αμοιβαίως. Άρα, το μεγαλείο του Freud συνεπάγεται ότι μπορεί να ερμηνευθεί, επαρκώς, μόνον έναντι αρκετών αιώνων ευρωπαϊκής σκέψης.
Όταν ο Ernest Jones δημοσίευσε τον πρώτο τόμο της βιογραφίας του Freud, το 1953, και ανεκάλυψα ότι εξηγούσε τη φροϋδική θεωρία για τον νου με βάση την ακαδημαϊκή και την κλινική ψυχολογία των προηγουμένων πενήντα ετών, και όχι στα πλαίσια της εξέλιξης της ευρωπαϊκής σκέψης, κυριολεκτικά αναστατώθηκα. Ως ένα πρώτο βήμα, παρουσίασα μία σύντομη έρευνα για το “ασυνείδητο πριν από τον Freud», στο Τρίτο Πρόγραμμα του Β.B.C., δίδοντας έμφαση στις ιδέες των Schelling, Carus, Schopenhauer, von Hartmann και άλλων.
Αρχικά, δίσταζα να επιχειρήσω μία πιο εκτεταμένη μελέτη, θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο ήταν το καθήκον ενός επαγγελματία ψυχολόγου, φιλοσόφου ή ιστορικού. Προοδευτικά όμως, ως αποτέλεσμα τής ανταπόκρισης του κοινού στη Μεγάλη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, διεπίστωσα ότι το ενδιαφέρον μου για το θέμα οφείλετο, εν μέρει, σε μία πεποίθηση, έως τότε ελάχιστα συνειδητή ότι η κατανόηση τής ιστορίας είναι σε θέση να διαφωτίσει τα σύγχρονα προβλήματα. Άρα, η μελέτη της ιδέας του ασυνειδήτου, κατά τη διάρκεια των διακοσίων ετών πριν από τον Freud, πιστεύω ότι μπορεί να μας αποκαλύψει, ως ένα βαθμό, τα όρια των σύγχρονων ιδεών. Θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε τη μελέτη αυτή ιστορία της θεραπείας: ιστορία πού αποκαλύπτει μέχρι ποίου σημείου οι σύγχρονες ιδέες είναι ατελείς, δηλαδή αποτελούν έκφραση πρόσκαιρων εμμονών και αναστολών. Μπορεί κάποιος να γοητεύεται από το παρελθόν, προς χάριν του και μόνον, και ταυτοχρόνως να επιτρέπει στην ιστορία να τον διαφωτίσει. Διότι, οι στοχαστές του παρελθόντος, ο καθένας στο δικό του πεδίο, γνώριζαν πολλά, τα όποια είτε λησμονήσαμε, είτε δεν έχουμε μάθει ακόμη να τα εκφράζουμε στη γλώσσα του εικοστού αιώνος. Έτσι, κατέληξα να πιστεύω ότι εδώ υπήρχε ένα θέμα, ανάλογο προς τις θέσεις μου και τα ενδιαφέροντα μου.
Το παρόν βιβλίο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως συνεισφορά προς τη γενική παιδεία του δευτέρου μισού του αιώνος, μιας και έχει έναν διττό στόχο: τη χρήση τής ιστορικής προσέγγισης, προκειμένου να διασαφηνισθούν και να ενοποιηθούν οι βάσεις, και την προειδοποίηση προς τους νεωτέρους να μην αποδέχονται οποιοδήποτε δόγμα ως απόλυτο. Η εξειδίκευση τής σύγχρονης σκέψης μπορεί να διορθωθεί με το να θυμηθούμε τις καταβολές μας.
Ο βιαστικός αναγνώστης θα εύρισκε χρήσιμη μία σύνοψη των βασικών μου υποθέσεων και συμπερασμάτων:
1. Πολλές φορές οι ιδέες έρχονται ξαφνικά στα άτομα, άλλα συνήθως έχουν μακρά προϊστορία.
2. Σπανίως υπάρχει μονοπώλιο στις σημαντικές ιδέες. Η ευρύτερη αντίληψη της εννοίας των ασυνειδήτων ψυχικών διεργασιών, σε διαφορετικό βεβαίως πλαίσιο, ανιχνεύεται σε πολλές αρχαίες παραδόσεις. Ή ανάπτυξη της ιδέας στην Ευρώπη -πριν από τις, σχετικά, σαφείς θεωρίες της εποχής μας- διήρκεσε δύο περίπου αιώνες, ας πούμε μεταξύ του 1680 και του 1880, και ήταν έργο πολλών σχολών σκέψης, και σε πολλές χώρες. Η ιδέα επεβλήθη ως αντίδραση στα γεγονότα: ήταν αναγκαίο να αντισταθμισθεί η υπέρμετρη έμφαση που είχε δοθεί στη συνείδηση του ατόμου μεταξύ του 1600 και του 1700.
3. Η κριτική αποτελεί χρέος προς την ιδιοφυΐα. Το μεγαλείο και η παρατεταμένη επιρροή του Freud εκλαμβάνονται, εδώ, ως δεδομένα. Ωστόσο, η πρωτοτυπία του, από ωρισμένες απόψεις,
ήταν μικρότερη απ’ όσο ο ίδιος ή και άλλοι είχαν φαντασθεί. Κάθε γενιά μεγαλοποιεί τα επιτεύγματα των ηρώων, πού η ίδια έχει δημιουργήσει. Άξιοι μαθητές των μεγάλων ανδρών, είναι όσοι επιδιώκουν να μειώσουν την όποια ζημία έχουν, ενδεχομένως, προκαλέσει, καταδεικνύοντας σε ποια σημεία οι ιδέες τους ήσαν ανεπαρκείς ή εσφαλμένες. Στην περίπτωση του Freud, το έργο αυτό ίσως χρειασθεί μισόν αιώνα ακόμη.
4. Για τον Freud, δύο προϋποθέσεις ήσαν απαραίτητες για ό,τι κατάφερε μεταξύ του 1895 και του 1920: το ότι μία μακρά προετοιμασία πρέπει να είχε ήδη προηγηθεί, και ότι ο ίδιος πρέπει να τελούσε εν πλήρει αγνοία- έτσι ώστε, παρ’ ότι, ασυνείδητα, επηρεάσθηκε, δεν είχε καμμία δέσμευση στο να συναγάγει τα δικά του συμπεράσματα από κλινικές παρατηρήσεις.
5. Η αντίθεση μεταξύ συνειδητού/ασυνειδήτου, ενδεχομένως, δεν αποτελεί το κλειδί για την περαιτέρω πρόοδο της ψυχολογικής θεωρίας. Απαιτείται τροποποίηση η επανερμηνεία από την
άποψη περιεκτικώτερων και ακριβέστερων εννοιών. Προς αυτή την κατεύθυνση διατυπώνονται ωρισμένες προτάσεις.
6. Ο Λόγος δεν έχει μάθει ακόμη ποια είναι τα ακριβή όριά του, και καμμία από τις διάφορες επιστήμες δεν κατανοεί τα θεμέλια της. Η εφαρμογή των, υποτιθέμενων, επιστημονικών εννοιών και μεθόδων, στην ερμηνεία (ας αφήσουμε κατά μέρος τον έλεγχο!) των ανθρώπινων καταστάσεων, απαιτεί μεγάλη περίσκεψη. Για παράδειγμα, ολόκληρο το βιβλίο θα έπρεπε να τεθεί εντός πελώριων εισαγωγικών, υπονοώντας ότι: “Αυτές οι έννοιες και οι ισχυρισμοί είναι όλα επί μέρους, καθώς τα
έχουμε δανεισθεί από μία παράδοση πού γνωρίζουμε ότι είναι ανεπαρκής, άλλα όμως είναι ό,τι καλύτερο μπορώ να κάνω αυτή τη στιγμή”.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους αμέτρητους φίλους, τόσοι πολλοί πού δεν μπορώ να τους αναφέρω, οι όποιοι βοήθησαν με υποδείξεις, γεγονός πού καθίστα τα Κεφάλαια V-VIII συλλογικό επίτευγμα. Επίσης, τη σύζυγο μου, Eve, για την ανεκτίμητη βοήθεια της. Τέλος, η εργασία θα ήταν πολύ πιο δύσκολη χωρίς τις διευκολύνσεις πού μου παρείχε η Widener Library του Harvard, των οποίων επωφελήθηκα εν όσω ήμουν υπότροφος του Graham Foundation Fellowship (1958/59).
Λονδίνο, Μάρτιος 1960
L. L. W.
